САНАТЫ СЕМ

Адæмон таурæгъмæ гæсгæ, Санаты Сем райгуырд 250 азы размæ Захъагомы Санаты хъæуы. Йæ фыды ном хуынд Бердыхъ, уыди Санахъоты хæрæфырт. Иннæ адæмон таурæгътæм гæсгæ та царди æмæ амарди Уæллаг Хъæнийы, Хохы Санибайы æмæ ма Цымытийы дæр. Цымытийы сæрмæ иу, фосдарæнтæ ныр дæр ма хонынц Санаты дарæнтæ. Уæдæ Хохы Санибайы сæрмæ та ныгæд ис йæхи фæндонмæ гæсгæ. Сем йæ мæлæт зыдта æмæ йæ мæлæн бонмæ бирæ куынæуал баззад, уæд Хохы Санибайы хистæрты бафæдзæхста: «Куы амæлон, уæд-иу мæ баныгæнут хъæуы сæр, æмæ уын мæрдты æгъдауæй дæр æххуыс кæндзынæн». Афтæ бæргæ бакодтой, фæлæ Семæн йæ ингæн кæм ис, уый абон ничиуал зоны. Хорзы алчидæр йæхи хоны, æмæ Сем дæр ссис æппæтадæмон, таурæгъон. Зындгонд таурæгъгæнæг Сланты Иликъо та Семы тыххæй дзырдта афтæ:

— Лæцы хъæуы (Куырттаты комы) царди ус æмæ лæг Санатæй. Ус æмæ лæгæн лæппу райгуырд æмæ куы рахъомыл, уæд ын ус æрхастой. Лæппуйæн æхсæз азмæ æхсæз райгуырди, фæлæ æхсæзæй иу дæр нæ фæцарди, куы-иу райгуырдысты, уæд сæ хъæлæсæй зынджытæ хаудта, æмæ-иу сыл æвгъæды бадæг устытæ куы бадис кодтой, уæд-иу сæ кой дæр нал фæзынд.

Æвдæм фæлтæр та лæппуйæн йæ ус йæхи бар нæ уыд, æмæ йæ афон куы æрцыд, уæд сæм фæзынди иу амондджын уазæг. Уыцы рæстæджы чындз схъæрзыдта. Уæд уазæг æфсинмæ фæдзурын кодта. Æфсин æм æрбацыд. Уазæг æй фæрсы:

— Куыд у дæ фæсвæд бадæджы хабар?

— Гуыргæ йын ракæндзæн, фæлæ та йæ гуырд цы фæуыдзæн, уымæн цы бæрæг и?

— Тагъд мын хуыйы сой ссарут.

Хуыйы сой йын æрбахастой. Уазæг хуыйы сой схъарм кодта æмæ загъта æфсинæн:

«Æ уыцы хуыйы сойæ сæрдут сывæллоны, гуыбынæй куыд хицæн кæна, афтæ, æмæ нал фæдæлдзæх уыдзæн. Иннæ æхсæз дæр хуыйы сойæ сæрст куы æрцыдаиккой, уæд сæм хæйрæджытæ нæ бауæндыдаиккой».

Сывæллон куы райгуырд, уæд æй хуыйы сойæ байсæрстой, æмæ нал фæдæлдзæх. Уæд æфсин уазæгмæ бацыд æмæ йын цингæнгæйæ дзуры: «Нæ сывæллон фервæзтис, фæлæ йæ хъæлæсæй уæддæр зынджытæ хауы, æмæ йæ мады дзидзитæ судзы».

— Истæм радуц мады æхсырæй æмæ йæ сывæллоны хъуыры ауадзут, стæй йын ницыуал уыдзæн, æрсабыр уыдзæн йæ тæвдæй.

Сывæллонæн йæ хъуыры æхсыр ауагътой, æмæ æрсабыр йæ тæвдæй. Уазæг ыл ном сæвæрдта Сем, стæй сæ хæдзармæ ацыд.

Сывæллоныл æртæ мæйы куы рацыд, уæд дзыхæй дзурын райдыдта.

Диссаджы зонынджын, мæлгъæвзаг æмæ адæмæн уарзон рауад Санаты Сем. Адæмы уырныдта, цы зæгъа, уымæн æнæрцæугæ нæй, зæгъгæ. Бирæ таурæгътæ, æмбисæндтæ æмæ базырджын ныхæстæ баззад Семæй. Семы зонынджын ныхæстæй:

***

Санаты Сем иу аргъуанмæ бацыди. Аргъуан адæмæй йедзаг уыди. Сем загъта: «Ацы аргъуан кæлдзæн æмæ сæфдзыстут». Адæм загътой: «Ацы лæг сайды фæци, цытæ дзуры?» Уалынмæ аргъуан нытътъæнг кодта æмæ ныккалди. Адæм фесæфтысты.

***

Уд дзы нæ уыдзæн, афтæмæй зæххыл лæсдзæн тагъд æмæ ласдзæн хæхтæ æмæ бæстæ.

***

Æндахы хуызæн уыдзæн къæцæлыл æмæ дзырд хæсдзæн, цы йæ хондзысты, уый нæ зонын.

***

Голлаг æмæ хызын уыдзысты æмбартæ.

***

Бæсты фæстаг уыдзæн дон æмæ Уырысы.

***

Хохы фæстаг суыдзæн быдираг.

***

Лæппу-дзураг æмæ чызг-æфсины рæстæг æрцæудзæн.

***

Ахæм фæлтæр уыдзæн, æмæ адæймаг базырджынæй тæхдзæн.

***

Хæдтулгæ уæрдон уыдзæн.

***

Авд Гæналы гæныстон, æстæм Гæнал ривæддон, — зæгъгæ, дзырдта Сем, æмæ æцæг афтæ æрцыд: Гæналгомы Дæллаг Хъæнийы бакомкоммæ царди аст Гæналы — хъæутæ. Майлийы цъити сыл ракалди суанг комы райдайæнмæ, æмæ авд Гæналы фесæфтысты, æстæм Гæналы цæрджытæ алыгъдысты алырдæм æмæ сæ хъæуы бынат ривæддонæй баззад. Гæналы хъæуты хъæууæттæ ныр дæр ма бæрæг сты.

***

Сем дзырдта: «Куыд фæстагмæ зымæг æмæ сæрд сæмхæццæ уыдзысты».

***

Сем дзырдта йе 'мбæлттæм: «Уæлæ уыцы халон цы дзуры, уый зонут? Уый дзырдта:

«Калакдзауæн йæ бæх амард, æмæ цомут æмæ йын йæ бæхы цæстытæ скъахæм».

— Гæды дæ, Сем, зæгъгæ, йын загътой, — цæмæй йæ зоныс ардыгæй уырдæм?»

Уый сын загъта: «Уæдæ ацæут, æмæ Дайраны был уый афтæ куы нæ уа, уæд æз гæды дæн æцæг».

Ацыдысты, æмæ, Сем куыд загъта, æцæг афтæ разындис.

***

Сем Захъайæ Куырттаты коммæ ралыгъд, рагъыл æрæнцад æмæ загъта: «Иннæ майрæмбоны Захъайы аргъуанæн йæ кæлæн бон, мæнæн та — мæ мæлæн бон». Æмæ, дам, æцæг афтæ æрцыд.

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ